سید ابوالحسن اصفهانی

آیت‌الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی (۱۲۸۴ - ۱۳۶۵ ق)، از مراجع و فقهای مجاهد شیعه و از شاگردان ممتاز آخوند خراسانی بود. آیت‌الله اصفهانی افزون بر اشتغالات علمی، از فعالیت سیاسی نیز به دور نبود و در برهه‌های حساس از تاریخ معاصر نقش مؤثری داشته است.

ولادت و خاندان

سید ابوالحسن موسوی اصفهانی در سال ۱۲۸۴ قمری در روستای مَدیسه از توابع شهرستان لنجان اصفهان زاده شد؛ اجداد او از سادات موسوی بهبهان بوده‌اند که نسب آن‎ها به موسی بن ابراهیم بن امام موسی کاظم (علیه السلام) می‌رسد.

تحصیلات و استادان

سید ابوالحسن اصفهانی مقدمات علوم را در زادگاهش فراگرفت و در آغاز جوانی به اصفهان رفت و در مدرسه نیماورد تحصیلات خود را ادامه داد. وی پس از گذراندن سطوح فقه و اصول در درس خارج شرکت نمود. از استادان او در اصفهان، آخوند ملا محمد کاشانی از مدرسان علوم عقلی و ریاضی، سید مهدی نحوی، سید محمدباقر درچه ای، سید هاشم چارسوقی، ابوالمعالی کلباسی و جهانگیر خان قشقایی را برشمرده اند.

وی در سال ۱۳۰۸ ه.ق در بیست و چهار سالگی برای ادامه تحصیلات عازم نجف اشرف شد و در مدرسه صدر ساکن شد و از محضر درس استادان بزرگ فقه و اصول در حوزه نجف نظیر میرزا حبیب الله رشتی و آخوند خراسانی بهره برد. از میان همه استادان، اصفهانی بیش از همه یعنی حدود ۱۷ سال از درس آخوند خراسانی استفاده نمود و جزو نزدیکترین شاگردان و اصحاب این استاد به شمار می رفت.

تدریس و مرجعیت

سید ابوالحسن اصفهانی همزمان با حضور در درس خارج آخوند خراسانی، خود به تدریس رسائل و کفایه اشتغال داشت. وی شمار بسیاری از مجتهدان بزرگ و محققان برجسته فقه و اصول را همچون سید محسن حکیم، سید محمدهادی میلانی، میرزا حسن بجنوردی، سید محمود شاهرودی و سید محمدحسین طباطبایی در دوران تدریس ممتد و مستمر خود در حوزه نجف تربیت کرد.

پس از وفات آخوند خراسانی، بعضی از مردم خراسان برای تقلید به او مراجعه می‌کردند. میرزا محمدتقی شیرازی (میرزای دوم) نخستین مرجعی بود که احتیاطات خود را به سید اصفهانی ارجاع داد. پس از وفات آیت الله نائینی و حائری یزدی در ۱۳۵۵ ق و آقا ضیاء عراقی در ۱۳۶۱ ق، مرجعیت تقلید شیعیان در بخش عمده جهان تشیع در شخص سید ابوالحسن اصفهانی منحصر شد.

آثار و تألیفات

آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی آثار متعدد و متنوعی به جای گذارده است. ایشان رساله‌ای نگاشتند که نام آن «وسیلة النجاة» می‌باشد و به سبب مرجعیت عامی که داشتند به فارسی و اردو نیز ترجمه شد که ترجمه فارسی آن «صراط النجاة» و ترجمه اردوئی آن «طریق النجاة» می‌باشد.

آثار دیگر ایشان عبارتند از:

1. صراط النجاة؛
2. ذخیرة الصالحین؛
3. مناسک حج؛
4. حاشیه بر تبصرة المتعلمین علامه حلی؛
5. حاشیه بر عروة الوثقی؛
6. حاشیه بر نجاة العباد صاحب جواهر؛
7. حاشیه بر ذخیرة العباد فاضل شربیانی
8. حاشیه بر مناسک الحج شیخ مرتضی انصاری.

فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی

آیت‌الله اصفهانی افزون بر اشتغالات علمی، از فعالیت سیاسی نیز به دور نبود و در برهه های حساس از تاریخ معاصر نقش مؤثری داشته است.

از ورود سید اصفهانی به حوزه نجف چیزی نگذشته بود که جنبش تحریم تنباکو به رهبری میرزا حسن شیرازی در ۱۳۰۹ ق شروع شد و بی شک حضور او در حوزه عراق در اوج برخورد روحانیت شیعه با ناصرالدین شاه برای آقا سید ابوالحسن که در آن وقت مجتهدی بیست و پنج ساله بود، تجربه سیاسی آموزنده ای بوده است. این آگاهی سیاسی، بعدها از رهگذر نزدیکی و محرمیتی که اصفهانی به استادش آخوند خراسانی - طرفدار جدی مشروطیت - داشت وسیع تر و عمیق تر شد. آخوند خراسانی به اصول حکومت مشروطه و محدودکردن قدرت استبداد اعتقاد داشت و اصفهانی در این آراء و افکار، پیرو استاد خود بود. بر پایه همین پیشینه، آخوند خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی در ۳ جمادی الاول ۱۳۲۸، اصفهانی را در اجرای اصل دوم متمم قانون اساسی ۱۳۲۵ ق در شمار یکی از پنج مجتهد طراز اول «مطلع از مقتضیات زمان» برای احراز انطباق مصوبات قانونی مجلس شورای ملی با احکام فقه شیعه به مجلس معرفی کردند، اما رأی وی در نهایت بر ادامه سکونت در نجف اشرف قرار گرفت و طی تلگرافی به تاریخ ۲ ذی القعده ۱۳۲۸ به مجلس شورای ملی، از شرکت در این کار عذر خواست.

آیت‌الله اصفهانی در نهضت استقلال عراق به همراه علمای دیگر نیز نقش مؤثری داشت. در ذی الحجه ۱۳۴۰، نشست بزرگی در خانه سید اصفهانی تشکیل شد که به رد صریح قیمومت انگلیس و از میان برداشتن هر گونه قدرت خارجی برای حکومت عراق تأکید داشت. اقدامات علمای شیعه، مقامات انگلیس و ملک فیصل را سخت خشمگین ساخت و تصمیم به مقاومت جدی در برابر علما گرفتند. یکی از اقدامات آنها تبعید شیخ محمد خالصی زاده و سید محمد صدر از کاظمین به ایران و تبعید شیخ مهدی خالصی در ذی القعده ۱۳۴۱ به حجاز بود.

آیت‌الله اصفهانی و آیت‌الله نائینی و سایر علمای شیعه از این اقدام برآشفتند و به عنوان اعتراض از عراق خارج شدند و رهسپار قم گشتند. اما این تصمیمی موقت بود و عاقبت، فرمانروای انگلیسی عراق، به تغییر تبعیدگاه آیت‌الله خالصی از حجاز به ایران و نیز بازگشت مراجع تقلید شیعه از ایران به عراق رضایت داد. در پی آن آیت‌الله اصفهانی و همراهانش پس از حدود ۱۱ ماه اقامت در ایران، در ۱۸ رمضان ۱۳۴۲ به عراق بازگشتند.

فعالیت سید ابوالحسن اصفهانی پیش از بازگشتش به عراق، صرفاً بر کارهای فرهنگی به عنوان جزئی از وظایف دینی خود متمرکز شد. او نسبت به تأسیس مدارس غیردولتی و دایرنمودن انتشارات اسلامی و همچنین تقویت موقعیت حوزه علمیه نجف، همچنین به توسعه ساخت مساجد، حسینیه ها، تربیت علما و خطبا و فرستادن آنها به شهرها و روستاها اقدام کرد.

وفات

مرحوم آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی در ۹ ذی الحجه سال ۱۳۶۵ ق (مطابق با سیزدهم آبان ۱۳۲۵ ه.ش)، وفات نمود و پیکر مطهر او در حرم امیرالمومنین (علیه السلام) در جوار استادش آخوند خراسانی به خاک سپرده شد.

از آیة الله مرعشی نجفی نقل شده است که وقتی جنازه آیت‌الله اصفهانی در صحن مطهر علوی بود، شیخ محمد حسین کاشف الغطاء خطاب به جنازه، این جمله جاودانی را انشاء کرد: «هنیئا لک یا ابا الحسن، عشت سعیدا و متّ حمیدا قد انسیت الماضین و اتعبت الباقین کانک قد ولدت مرتین»؛ گوارا باد بر تو ای ابوالحسن. زندگی سعادتمندانه و مرگ و رحلت پسندیده ای داشتی. زندگی تو آن چنان با شکوه و توام با تدبیر بود که بزرگان گذشته را به بوته فراموشی سپردی و آیندگان را به تعب افکندی. گویا تو دوبار به جهان آمده بودی.

پانویس

منابع

• میبدی، ناصر، وجیزه در زندگانی آیةالله اصفهانی، مشهد، ۱۳۶۸ش.
• امین، حسن، «اصفهانی، آقا سید ابوالحسن»، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۹.
• عقیقی بخشایشی، تلخیص از کتاب فقهای نامدار شیعه، صفحه ۳۸۲.
• مشعوف، اکبر، آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، تاریخ بازیابی: ۸ آذرماه ۱۳۹۲.

آرشیو عکس و تصویر

• از راست: سید ابوالحسن موسوی مدیسه ای اصفهانی، جهانگیرخان قشقایی و عبدالرحیم حائری اصفهانى

• از راست: جواد جواهری، سید ابوالحسن موسوی مدیسه ای اصفهانی و محمدحسین نائینی

• درس خارج سید ابوالحسن موسوی مدیسه ای اصفهانی

• نماز جماعت در حرم امیرالمومنین امام علی علیه السلام به امامت سید ابوالحسن مدیسه ای اصفهانی

• سید ابوالحسن موسوی مدیسه ای اصفهانی

• سید ابوالحسن موسوی مدیسه ای اصفهانی و سید عبدالله موسوی بهبهانی

• سید ابوالحسن موسوی مدیسه ای اصفهانی در منزل شخصی در نجف

• آخرین روزهای حیات سید ابوالحسن موسوی مدیسه ای اصفهانی

• قبر سید ابوالحسن موسوی مدیسه ای اصفهانی روبروی ایوان طلای حرم امام علی علیه السلام